wtorek, 8 lutego 2011

ASTRONOMIA POLSKA?

ASTRONOMIA W POLSCE



Początki astronomii uniwersyteckiej w Polsce sięgają 1405 r., gdy w Akademii Krakowskiej Jan Stobner Marcin Król z Żurawicy (ok.1422-1460) i jego uczeń Marcin Bylica z Olkusza (1433-1493), który przekazał w darze swojej Alma Mater instrumenty astronomiczne, przechowywane do dziś w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. W drugiej połowie XV w., dzięki wykładom m.in. Jana z GłogowaWojciecha z Brudzewa (1445-1495), Akademia Krakowska zasłynęła z wysokiego poziomu wiedzy astronomicznej, przyciągając wielu uczonych i studentów, nawet z dalekich stron. Był wśród nich przybyły do Krakowa w 1491 r. Mikołaj Kopernik (1473-1543), przyszły autor wiekopomnego dzieła "O obrotach" (De revolutionibus).
 
W XVI i XVII w. astronomia krakowska utraciła swoją silną pozycję, mimo że niektórzy profesorowie nadal interesowali się teorią Kopernika. Należał do nich Jan Brożek z Kurzelowa (1585-1652), który, choć nie mógł wykładać podstaw teorii heliocentrycznej (dzieło Kopernika znajdowało się na indeksie), gromadził jednak wszelkie materiały dotyczące wielkiego astronoma.

Wynalazek lunety i odkrycia Galileusza sprawiły, że z początkiem XVII w. nastąpił wzrost zainteresowań astronomią. Europejski rozgłos zyskał gdański astronom Jan Heweliusz (1611-1687), dysponujący własnym, dobrze wyposażonym obserwatorium astronomicznym, zlokalizowanym na dachach swoich domów. Do ważniejszych dzieł Heweliusza należą: "Selenografia" (Selenographia) (wyd. 1647), w której znalazły się szczegółowe, starannie wykreślone mapy Księżyca; "Kometografia" (Cometographia) (wyd. 1668), gdzie można znaleźć opisy i rysunki około 400 komet, w tym 9 odkrytych przez samego Heweliusza; oraz wydane pośmietnie "Prodromus astronomiae", zawierające atlas i katalog 1564 gwiazd. Opracowując atlas nieba, Heweliusz zaproponował wprowadzenie kilku nowych gwiazdozbiorów, wśród nich Tarczy Sobieskiego, na cześć polskiego króla, który udzielał astronomowi znacznego wsparcia.


Pierwsza połowa XVIII w. charakteryzowała się znaczną stagnacją nauki w Polsce, a więc i astronomii. Przełomem było utworzenie nowoczesnych obserwatoriów astronomicznych. Pierwsze z nich powstało w Wilnie w 1753 r. za sprawą ks. Tomasza Żebrowskiego (1714-1758), ale intensywny rozwój badań w tej placówce nastąpił po roku 1764, gdy kierownictwo objął ks. Marcin Poczobut-Odlanicki (1728-1808). Mimo że po powstaniu listopadowym Uniwersytet Wileński został zamknięty, obserwatorium kontynuowało prace aż do 1876 r. Otwarcie Obserwatorium Krakowskiego nastąpiło w 1792 r., a jego pierwszym dyrektorem został Jan Śniadecki (1756-1830), entuzjasta Kopernika i autor pierwszej w języku polskim rozprawy poświęconej temu wybitnemu uczonemu ("O Koperniku", 1802). Przez krótki czas (1764-1773) istniało również obserwatorium w Poznaniu, zorganizowane przez ks. Józefa Rogalińskiego (1728-1802) przy tamtejszym kolegium jezuickim. Obserwatorium Warszawskie zostało założone w 1825 r. przez Franciszka Armińskiego (1789-1848).


W znajdującej się pod zaborami Polsce rozwój astronomii był niewielki, a nieprzerwaną działalność utrzymywały jedynie obserwatoria w Krakowie i Warszawie. Wśród astronomów krakowskich wyróżnił się Maurycy Pius Rudzki (1862-1916), jeden z pionierów teorii budowy gwiazd, dyrektor obserwatorium w latach 1902-1916. Spod jego pióra wyszły dwa znakomite podręczniki akademickie: "Fizyka Ziemi" (1909) oraz "Astronomia teoretyczna" (1914). Obserwatorium Astronomicznym w Warszawie kierował w latach 1848-1869 Jan Baranowski (1800-1879), który zasłynął jako autor pierwszego tłumaczenia z łaciny na język polski dzieła Kopernika "O obrotach" (1854). Jego najwybitniejszym pomocnikiem był Adam Prażmowski (1821-1885), prekursor polskiej astrofizyki, odkrywca polaryzacji światła korony słonecznej. W latach 1869-1915 kierownictwo Obserwatorium Warszawskiego przeszło w ręce astronomów rosyjskich.

Wkrótce po odzyskaniu niepodległości nastąpiło znaczne ożywienie w polskich ośrodkach astronomicznych. Dyrektorem Obserwatorium Krakowskiego został w 1919 r. Tadeusz Banachiewicz (1882-1954), twórca rachunku krakowianowego oraz autor licznych prac dotyczących wyznaczania orbit i ruchu Księżyca. Mimo swoich teoretycznych zainteresowań w pełni doceniał rolę obserwacji, doprowadzając do utworzenia w 1922 r. na wzniesieniu Lubomir (912 m n.p.m.) w pobliżu Myślenic skromnej stacji obserwacyjnej, która działała do 1944 r., tj. do chwili spalenia jej przez okupanta. Osiągnięciem stacji było odkrycie dwóch nowych komet: Orkisz 1925 I oraz Kaho-Kozik-Lis 1936 III. (W okresie międzywojennym cztery komety odkrył również w Krakowie Antoni Wilk (1876-1940): Peltier-Wilk 1925 XI, Wilk 1930 II, Wilk 1930 III, Wilk-Peltier 1937 II). W Obserwatorium Krakowskim i na Lubomirze Banachiewicz zapoczątkował także szeroko zakrojone obserwacje gwiazd zmiennych, kontynuowane m.in. przez odkrywcę pyłowych księżyców Ziemi - Kazimierza Kordylewskiego (1903-1981). Zasługą Banachiewicza było również założenie, wychodzącego do chwili obecnej, czasopisma naukowego o zasięgu międzynarodowym "Acta Astronomica", w którym astronomowie polscy mogli publikować wyniki swych badań.

Obserwatorium Warszawskim kierował od 1923 r. Michał Kamieński (1879-1973), autorytet w badaniach ruchu komet. Wraz z Janem Gadomskim (1889-1966) przyczynił się do otwarcia w 1938 r. dużego Obserwatorium Meteorologiczno-Astronomicznego im. Józefa Piłsudskiego na szczycie Popa Iwana (2022 m. n.p.m.) w Czarnohorze (Karpaty Wschodnie), wyposażonego w nowoczesny astrograf o średnicy obiektywu 33 cm. Działalność Obserwatorium na Popie Iwanie została przerwana we wrześniu 1939 r., a gmach popadł w ruinę.

Obserwatorium Wileńskie zostało reaktywowane po pierwszej wojnie światowej przez Władysława Dziewulskiego (1878-1962), wybitnego specjalistę w dziedzinie astronomii gwiazdowej. Specjalizowało się ono w badaniach astrofizycznych; tam też, w 1938 r., Wilhelmina Iwanowska (1905-1999) dokonała pierwszych w Polsce obserwacji spektroskopowych.

We Lwowie istotny rozwój astronomii nastąpił z chwilą objęcia kierownictwa Zakładu Astronomicznego Uniwersytetu Jana Kazimierza przez Eugeniusza Rybkę (1898-1988), specjalistę w zakresie fotometrii gwiazdowej, który podjął systematyczne obserwacje zakupionymi astrokamerami Zeissa o średnicach 10 i 14 cm.

Oprócz wspomnianych już ośrodków w Krakowie, Warszawie, Wilnie i Lwowie mniejsze obserwatoria astronomiczne powstały również w Poznaniu, a także przy Politechnikach: Lwowskiej i Warszawskiej.

Podczas drugiej wojny światowej astronomia polska poniosła dotkliwe straty: spalone zostało Obserwatorium Astronomiczne w Warszawie przy Al. Ujazdowskich, uległy zniszczeniu obserwatoria na Popie Iwanie i na Lubomirze, utracone zostały obserwatoria w Wilnie i Lwowie. We wszystkich placówkach astronomicznych (z wyjątkiem Krakowa) niemal zamarła praca naukowa. Wiele z nich bezpowrotnie utraciło znaczną część zbiorów bibliotecznych i instrumentów oraz bezcenne archiwa.

Po roku 1945 do Krakowa, Poznania i Warszawy dołączyły nowo utworzone ośrodki astronomiczne we Wrocławiu i Toruniu. Organizacji Obserwatorium Wrocławskiego i jego filii w Białkowie podjęli się astronomowie lwowscy, którzy przejęli budynki i część instrumentów dawnego obserwatorium niemieckiego, natomiast do Torunia przeniosła się większość astronomów wileńskich. Ich staraniem w 1949 r. w miejscowości Piwnice otwarto nowe uniwersyteckie Obserwatorium Astronomiczne, początkowo wyposażone w wypożyczony ze Stanów Zjednoczonych astrograf o średnicy 20 cm. W 1962 r. w Piwnicach ustawiono - jak dotąd największy na ziemiach polskich - teleskop w układzie optycznym Schmidta, o średnicy zwierciadła 90 cm.

Obserwatorium Warszawskie rozpoczęło tymczasową działalność w Krakowie. Przeniesienie do Warszawy nastąpiło dopiero w 1950 r. i było połączone z otwarciem stacji w Ostrowiku, gdzie początkowo uruchomiono refraktor o średnicy 25 cm. Warunki pracy astronomów ośrodka warszawskiego uległy poprawie z chwilą oddania do użytku w 1976 r. gmachu Centrum Astronomicznego im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk przy ulicy Bartyckiej 18. Z końcem lat pięćdziesiątych - dzięki inicjatywie i pracom Stefana Piotrowskiego (1905-1985), m.in. autora nowej oryginalnej metody wyznaczania orbit gwiazd zaćmieniowych, i jego uczniów - powstał w Warszawie znany w świecie ośrodek naukowy, specjalizujący się w astrofizyce teoretycznej, w tym w teorii ewolucji układów podwójnych gwiazd.

Z okazji sześćsetlecia Uniwersytetu Jagiellońskiego Obserwatorium Krakowskie uzyskało w 1964 r. nową lokalizację na terenie dawnego fortu Skała k. Bielan. W jednym z pawilonów obserwatorium został ustawiony teleskop Cassegraina o średnicy 50 cm. Wcześniej, w 1954 r., w Forcie Skała rozpoczęto pierwsze w Polsce obserwacje radioteleskopem z anteną o średnicy 5 m.

Dwie ostatnie dekady XX w. przyniosły dalszy rozwój astronomii obserwacyjnej w Polsce. Oto tylko niektóre dokonania: W Piwnicach uruchomiono radioteleskop o średnicy 32 m, natomiast sześćdziesięciocentymetrowe teleskopy optyczne zostały ustawione w Ostrowiku, Białkowie, Piwnicach oraz w jedynym w Polsce górskim obserwatorium astronomicznym na Suhorze (1000 m n.p.m.) w Gorcach. Największy polski teleskop o średnicy zwierciadła 130 cm, należący do Obserwatorium Warszawskiego, został zainstalowany w Obserwatorium Las Campanas (2400 m n.p.m.) w Chile, gdzie istnieją szczególnie dobre warunki obserwacyjne.

Autor tekstu: Jerzy M. Kreiner


OBSERWATORIUM JANA HEWELIUSZA
Jako astronom Jan Heweliusz był wybitnym obserwatorem, twórcą szeregu nowych technik i ułatwień obserwacyjnych, konstruktorem wielu instrumentów obserwacyjnych. W 1641 roku Jan Heweliusz urządził na tarasie skonstruowanym na dachach trzech kamieniczek przy ulicy Korzennej 53-55 swe pierwsze obserwatorium astronomiczne. Ikonografia jego obserwatorium zachowała się przekazana przez Heweliusza w pierwszej części Machinae Coelestis.


Obserwatorium Jana Heweliusza

Większość obserwacji astronom wykonywał używając niezbyt dużych przenośnych przyrządów. Instrumenty które uzywał do mierzenia kątów (oktanty, sekstanty i kwadranty) były kontynuacją konstrukcji stosowanych przez Tychona Brahego. Heweliusz był ostatnim z wielkich astronomów, którzy w przyrządach tego rodzaju nie stosowali lunet jako celownic. Do tego celu używał on przeziernic z otworami i szczelinami o regulowanych szerokościach. Natomiast do obserwacji Księżyca i Słońca stosował przenośne lunety, którymi posługiwał sie bardzo sprawnie, wykorzystując swe zdolności techniczne i znakomity wzrok.


Jana Heweliusza mapa Księżyca

Po kilku latach Heweliusz zaczął budować przyrządy nowej generacji. Nowe obserwatorium znacznie większe zostało uruchomione stopniowo od 1650 roku. Jego wyposażenie stanowiły m. in. wielki kwadrant azymutalny, wielki sekstant o promienu 6 stóp, wielki oktant o promieniu 9 stóp i sekstant przenośny o promieniu 4 stóp.


W swoich obserwatoriach posiadał Heweliusz około dziesięciu lunet, o ogniskowych liczacych od 6 aż do 140 stóp.


Do obserwacji Słońca używał Heweliusz układu z ekranem okularowym.


Trzecie obserwatorium powstało po wielkim pożarze drugiego obserwatorium we wrzesniu 1679 roku. W krótkim czasie udało mu się częściowo je odbudować, lecz zostało wyposażone w znacznie skromniejszy sposób.

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz